Mózg a mowa - czyli co sprawia, że mówimy

Nadawanie i odbiór mowy to niezwykle złożone czynności, angażujące wiele części naszego mózgu. Nie da się w krótkim artykule opisać całego mechanizmu mowy, ale postaram się przybliżyć nieco ten temat.

Na początek szybka powtórka z anatomii. Mamy dwa układy nerwowe: ośrodkowy (mózg, pień mózgu, rdzeń kręgowy) i obwodowy (nerwy czaszkowe – 12 par). Mózg dorosłego człowieka waży przeciętnie około 1400 gramów, przy czym mózg kobiecy jest odrobinę mniejszy od męskiego (ale nie cieszcie się, panowie, mniejszy nie znaczy gorszy – przynajmniej kiedy chodzi o mózg). Mózg składa się z komórek nerwowych (neuronów; przewodzą informacje w postaci sygnałów elektrycznych, łączą się ze sobą za pomocą synaps) oraz komórek glejowych (spełniają funkcje pomocnicze – odżywcze, izolacyjne itp.).


Skupmy się na ośrodkowym układzie nerwowym. W jego skład wchodzi mózgowie i móżdżek. Mózgowie składa się z kresomózgowia (półkule połączone spoidłem) i międzymózgowia (które razem roboczo możemy nazwać „mózgiem” – i tak też funkcjonuje w świadomości potocznej) oraz z pnia mózgu (w skład którego wchodzą śródmózgowie, most i rdzeń przedłużony). Móżdżek składa się z półkul móżdżku i robaka (tak, to ten robak, którego tak chętnie „zalewamy” – odpowiada za koordynację ruchową i pionową postawę ciała). Całość może brzmieć skomplikowanie, ale klaruje się po zobaczeniu schematu.


Kresomózgowie składa się z sześciu płatów:
- czołowy – odpowiada za ruch całego ciała, w tym narządów artykulacyjnych, a także między innymi za planowanie, kontrolę zachowania, hamowanie reakcji;
- skroniowy – zawiera ośrodki słuchowe;
- potyliczny – zawiera ośrodki wzrokowe;
- ciemieniowy – odpowiada za odbiór bodźców czuciowych;
- płat limbiczny – część układu limbicznego, odpowiada za emocje i popędy;
- wyspa – odpowiada między innymi za odczucia smakowe.

Nie wszystkie podziały wyodrębniają płat limbiczny i wyspę jako oddzielne płaty. Wyspę można zobaczyć po "rozchyleniu" płata skroniowego i czołowego, a płat limbiczny jest po "wewnętrznej" stronie półkuli, w okolicach spoidła. Poniżej podział na cztery „podstawowe” płaty mózgu.



Dobra. Przebrnęliśmy przez wstęp anatomiczny. Czas na przedstawienie ośrodków mowy w mózgu!

Jednymi z pierwszych badaczy zajmującymi się zagadnieniami mowy w kontekście „mózgowym” byli Carl Wernicke i Paul Broca. Każdy z tych panów miał niemały wkład w naszą wiedzę o "anatomii mówienia".

Wernicke jako pierwszy wskazał i opisał ośrodek czuciowy mowy (ośrodek rozumienia mowy, ośrodek słuchowy mowy), nazwany na jego cześć ośrodkiem Wernickego. Mieści się w tylnej części zakrętu skroniowego w płacie skroniowym. Zawiera słuchowe wzorce głosek i słów – dzięki niemu rozumiemy to, co usłyszymy. Jeśli ośrodek Wernickego zostanie uszkodzony, mowa będzie co prawda poprawna pod względem artykulacyjnym, ale kompletnie pozbawiona sensu, ponieważ pacjent nie rozumie poszczególnych słów czy głosek.

Broca jest z kolei odkrywcą ruchowego ośrodka mowy, nazwanego – jak się pewnie domyślacie – ośrodkiem Broca (lub Broki, w literaturze można spotkać oba określenia). Ośrodek ten mieści się w płacie czołowym (tylna część dolnego zakrętu czołowego). Odpowiada za ruchowe wzorce mowy. Jeśli zostanie uszkodzony, pacjent rozumie mowę, ale nie jest w stanie płynnie artykułować wyrazów – zaburzona jest płynność przechodzenia z jednego układu artykulacyjnego do drugiego (np. połączenie „ksz” – przy głosce k tył języka unosi się do podniebienia, a czubek leży na dnie jamy ustnej, przy głosce sz odwrotnie – czubek się unosi, a tył opada; pacjent jest w stanie wymówić każdą głoskę oddzielnie, ale połączenie jest często nie do przejścia).

Obszary Broca i Wernickego są połączone ze sobą (dwukierunkowo) pasmem włókien łukowatych, zwanych pęczkiem łukowatym. Połączenie między ośrodkami ruchowymi i słuchowymi mowy umożliwia powtarzanie wyrazów (najpierw bodziec – np. wyraz – jest odbierany przez korę słuchową, mózg klasyfikuje go jako mowę, przekazuje do ośrodka rozumienia mowy, identyfikuje, przekazuje do ośrodka nadawania mowy, a stamtąd informacja przekazywana jest do kory ruchowej – tak w skrócie).


Ośrodki mowy znajdują się w dominującej półkuli mózgu. Utarło się stwierdzenie, że ludzie praworęczni mają dominującą lewą półkulę, a leworęczni – prawą, jednak nie jest to do końca prawda. 96% osób praworęcznych i 70% leworęcznych ma ośrodki mowy ulokowane w lewej półkuli; 4% prawo- i 15% leworęcznych – w prawej półkuli, a 15% leworęcznych – w obu półkulach*. Więc jak widać zdecydowana większość ludzkości ma dominującą lewą półkulę.

Ośrodki Broca i Wernickego to jednak nie jedyne obszary naszego mózgu, które uczestniczą w procesie mówienia. I tak na przykład za start (inicjację) mowy odpowiada dodatkowe pole ruchowe, zlokalizowane w płacie czołowym. Pola asocjacyjne (odpowiedzialne na przetwarzanie informacji przyjmowanych z poszczególnych narządów przez tzw. pola projekcyjne) płatów skroniowego, ciemieniowego i czołowego odpowiadają między innymi za nazywanie, np. czynności – czołowa; osób, miejsc, przedmiotów – skroniowa. Kora przedczołowa i limbiczna są zaangażowane w kontrolę wypowiedzi i tzw. pamięć operacyjną. Ośrodki w półkuli niedominującej, zlokalizowane w miejscach, gdzie w półkuli dominującej są ośrodki mowy, odpowiadają za melodię wypowiedzi, odbiór emocjonalnego zabarwienia mowy (np. rozumienie ironii) oraz nadawanie wypowiedziom emocjonalnego zabarwienia. Móżdżek odpowiada za zachowanie odpowiedniego napięcia mięśni artykulacyjnych.

Mózg jest jedną wielką siecią neuronalną. Poszczególne ośrodki są ze sobą połączone nie tylko w ramach każdej półkuli, ale też międzypółkulowo. Ośrodki te ściśle ze sobą współpracują, obszary ich „działalności” często zachodzą na siebie (np. ośrodek rozumienia może być też w pewnym stopniu odpowiedzialny za nadawanie mowy). Wszystkie czynności mowy zależą od skoordynowania i współpracy poszczególnych ośrodków. Jeśli jakaś część mózgu ulegnie uszkodzeniu, inna może częściowo przejąć jej obowiązki.

Jeśli zainteresował Was ten temat i chcecie poczytać o zaburzeniach mowy pochodzenia mózgowego i nie tylko, dajcie znać w komentarzach. :)

* Nie wszystkie informacje, które przytaczam, możecie znaleźć w podanych przeze mnie źródłach (jak np. ta o dominacji półkulowej). Artykuł pisałam głównie na podstawie własnej wiedzy ze studiów, część informacji pochodzi z moich notatek z wykładów i nie mam piętnastu artykułów naukowych na potwierdzenie tego, co piszę (mogę podać nazwisko wykładowcy). Źródła podaję informacyjnie (jak widzicie, głównie Wikipedia), zainteresowanych tematem zachęcam do zgłębienia go, mogę polecić bardziej naukową literaturę.

Źródła: 1 | 2 | 3 | 4 | 5
Źródła obrazków: 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6